روش قرآن در زدودن رذائل و تثبیت فضائل بر اساس ترتیب نزول

- پژوهش حاضر با هدف دستیابی به روش کاربردی قرآن در تثبیت فضائل و زدودن رذائل به بررسی سیر نزول آیات قرآن در محو رذائلی چون: تکبّر، بخل، حسد، دروغ و ریا، و تثبیت فضائلی مانند: عفو، سخاوت، صداقت و وفای به عهد پرداخته و به چهار روش تربیتی مشترک در تمام صفات یاد شده دست یافته است؛ که عبارتند از: إعطای بینش، ایجاد بیم و امید، ارائه الگو و تداوم وتکرار. - بینش و نگرش صحیح مقدمه و لازمه ی عمل صحیح است و بینش و نگرش غلط منجر به عمل ناروا می شود. - قرآن برای تغییر تلقّی انسان و ایجاد نگرش صحیح در مورد امور مختلف مجموعه بینش هایی مطرح کرده است که به دو گروه «اعتقادی» و «اخلاقی- رفتاری» تقسیم می شوند؛ بینش های اعتقادی شامل مجموعه باورها و اعتقادات درباره ی خالق جهان، انسان و جهان هستی، فرجام و عاقبت خلقت و چگونگی ارتباط و تعامل موارد مذکور با یکدیگر است، و بینش های اخلاقی شامل شناخت حقیقت یک صفت خاص و بیان ویژگی ها و پیامدهای اخلاقی-رفتاری ناشی از آن می باشد. - خداوند به عنوان مبدأ و خالق هستی و به عنوان مدبّر امور عالم، دارای ویژگی ها و صفاتی است، جهل انسان به چنین خدایی یا غفلت از آن یکی از عوامل بروز صفات ناپسند در وی است و معرفت و شناخت صفات ذات و افعال خداوند عاملی موثر در تخلّق به صفات نیکو و ربوبی شدن است - قرآن خداوند را خالق هستی که عالِم بر هر غیب و شهود، مالک و خالق همه چیز، قادر مطلق و صاحب فضل و رحمت و حکمت بی منتها معرفی می کند. چنین بینشی افق کوتاه دید آدمی را وسعت می دهد و حصارها و حجاب ها را کنار می زند، خود را در محضر خدای قادر می بیند، یا از ارتکاب رذائل شرم می کند و یا از بیم عقوبت و مواخذه ی قادر متعال دست از گناه می شوید و با اتّکا و توکّل بر او هر رنج و زحمتی را در راه کسب فضائل بر خود هموار می کند، چرا که می داند خداوندی توانمند و مهربان او را می بیند و یاری می کند و همه ی نیازهای او را مرتفع می کند. بنابراین تلقّی و ارزیابی انسان از امور دگرگون می شود و آماده ی به ظهور رساندن رفتارها و اعمال تازه ای می شود. - قرآن وجود خاکی انسان را به وی می شناساند و بیان می کند غرایز و تمایلات مادی هرچند برای بقا و حیات انسان ضروری هستند، اما اصل و هدف نیستند بلکه نقطه ی عظیمت اند و وصال به سعادت جز با مهار خواهش های افراطی نفس (دشمن درون) و پرهیز از وسوسه های شیطان (دشمن برون) ممکن نمی باشد؛ تن دادن به خواهش های نفس و بسنده کردن به برآوردن نیازهای وجود مادی، حاصلی جز ماندن در حضیض حیوانی ندارد. - قرآن همگام با توصیف وجود خاکی، بعد افلاکی انسان را می نمایاند که وجودی کرامت یافته از نفخه ی الهی است و جانشین خدا بر زمین. بالاترین ظرفیت علمی به او عطا شده و عالم هستی مسخّر او قرار گرفته است تا بار امانت الهی را بر دوش گیرد. - انسان یگانه موجودی است که قانون خلقت، قلم ترسیم چهره ی او را به دست خودش داده است. راه هدایت و ضلالت به او نشان داده شده و بعد در انتخاب راه آزاد گذارده شده است، تا با انتخابگری و عمل خویش، خود را مشمول نعمت و غفران یا نقمت و عذاب گرداند. - با چنین شناختی از خود احساس شرافت و کرامت می کند و خود را از تن دادن به پستی ها برتر می شمارد و مقدسات اخلاقی و اجتماعی برایش معنا پیدا می کند؛ وتمام تلاش خود را در رسیدن به سعادت و کسب کمال شایسته ی خویش مبذول می دارد. - براساس قرآن دنیا زینتکده ای است که کالای ناچیز آن در زرورق پیچیده شده و بهره مندی از آن کوتاه و محدود است و باید با فرارسیدن مرگ، آن را ترک کرد و به سرایی باقی و جاودانی کوچ کرد که بهره مندی و آسایشش ابدی و رنج و عذابش بی منتهاست ؛ تنها راه برخوردار شدن از این آسایش و رهایی از آن عذاب، غنیمت دانستن فرصت دنیا، انجام عمل صالح و فریفته نشدن به آن است؛ چنین نگرشی، سبب هوشیاری انسان می شود تا برای زخارف دنیا، بهای گزاف نپردازد و جلوه های آن را به جدّ نگیرد و به گرفتن نصیب خویش اکتفا کند و تمام توان خویش را بر اندوختن ذخیره گذارد و دنیا، این مزرعه ی آخرت را با بذر عمل صالح پر بار کند و ثمره ی باقی و پایدار آن را در آخرت برداشت نماید. - اگر چه انسان بر اساس آموزه های قرآن فطرتاً حسن و قبح اعمال را درک می کند، اما از آن جا که همیشه در معرض غفلت و نسیان قرار دارد، قرآن از باب تذکر و اتمام حجّت و برای هدایت و دستگیری بشر به ارائه ی مجموعه بینش هایی درباره ی حقیقت صفات و پیامدها و ویژگی های اخلاقی- رفتاری ناشی از آن می پردازد. - مدح و ستایش کارهای پسندیده و نشان دادن زیبایی آن ها و نیز مذمّت و سرزنش کردار زشت و پدیدار نمودن زشتی ها، برای جذب انسان ها به سوی ارزش ها و دور نگه داشتن از زشتی ها به شکل عاملی درونی، انسان را به سوی انجام نیکی ها و پرهیز از بدی ها سوق می دهد. - شناسایی ویژگی ها و خصوصیات افراد متخلّق به اخلاق حمیده و یا گرفتار به صفات رذیله و نیز آگاهی نسبت به پیامدهای اخلاقی- رفتاری صفات مختلف، با بالا بردن بصیرت و شناخت اخلاقی متربّی وی را کمک می کند تا با مقایسه ی آن ویژگی ها، با خصوصیات خود، میزان گرفتاری خود به رذائل و یا تخلّق خود به فضائل را تشخیص دهد و متناسب با آن اقدامات لازم برای حرکت در مسیر کمال را به انجام رساند. - اگر چه بینش و شناخت صحیح شرط لازم و ضروری برای تخلّق به اخلاق حمیده و انجام اعمال صالح و دوری از اخلاق رذیله و انجام عمل ناشایست است، اما کافی نیست و لزوماً به بروز رفتارهای مطلوب نمی انجامد؛ از این رو باید با بکارگیری شیوه هایی موجبات رغبت و تلاش برای تخلّق و آراسته شدن به صفات و افعال نیکو و دوری و کراهت از صفات و افعال رذیله را فراهم آورد. قرآن برای دستیابی بدین مقصود از راهکار ایجاد بیم و امید (انذار و تبشیر) بهره گرفته است. - قرآن برای ترغیب و تشویق بندگان بر ترک رذائل و اتّصاف و پرداختن به فضائل با شیوه هایی چون وعده عفو و غفران و پذیرش توبه، وعده ی نصرت و یاری، بیان پیامدها و مواهب دنیوی و اخروی به امید آفرینی می پردازد، و به آنان که در راه کسب رضای الهی و انجام عمل صالح گام می نهند، وعده ی پاداش بهتر و بیشتر از عملشان را می دهد. - فضل و رحمت بی منتهای خداوند مانع آن است که بنده را به محض ارتکاب خطا مواخذه و مجازات کند، بلکه مشفقانه و خیرخواهانه بندگان را مورد عفو و مغفرت قرار می دهد و حتی بدی هایشان را به نیکی بدل می کند تا با روشن کردن چراغ امید انگیزه ی ترک رذائل و تخلّق به فضائل را در ایشان ایجاد نماید. - انسان به کسب منفعت و خیرعلاقمند است؛ از این رو خداوند برای ترغیب بندگان، با در نظر گرفتن سعه ی وجودی متفاوت افراد، به بیان مواهب مادی ومعنوی صفات و اعمال شایسته می پردازد. همچنین خداوند از سر فضل و رحمت وعده ی پاداش بیشتر و شایسته تر از عمل می دهد. واضح است که چنین فضل و بخشایشی به نحو بسیار مطلوبی در ترغیب متربّی در انجام عمل شایسته و تخلّق به اخلاق حمیده موثر خواهد بود. - اصولاً انجام رفتارهای پسندیده برای انسان دشوار و مشقت بار است چرا که تقیّد به فضائل معمولاً با محدودیت هایی همراه است و انسان طبیعتاً تمایلی به محدودیت ندارد و دوست دارد هر آن چه را مایل است انجام دهد. به سبب همین مشقت و سختی خداوند برای ترغیب و ایجاد انگیزه و امید برای تخلّق به فضائل، ضمن فراخواندن انسان به انجام اعمال پسندیده و دوری از رذائل وعده می دهد که در این راه او را تنها نمی گذارد و یاریش می نماید. - قرآن برای ترهیب و تحذیر بندگان از رذائل و اعمال ناپسند با شیوه هایی چون دعوت به عبرت گیری و بیان پیامدها و عواقب دنیوی و اخروی اعمال رذیله، ایشان را بیم می دهد و با یادآوری کوتاهی فرصت توبه و انجام عمل صالح انسان ها را به ترک رذائل و کسب فضائل تحریک می کند. - مشاهده و یادآوری عواقب و پیامدهایی که گریبانگیر خاطیان در گذشته شده است با ایجاد بیم از دچار شدن به سرنوشتی چون سرنوشت ایشان موجب پرهیز از عملکردی شبیه عملکرد ایشان می شود. - انسان به حکم فطرت از آن چه ضرری را متوجه او کند گریزان است؛ از این رو قرآن با عنایت به تطوّر وسع و تفاوت های افراد به بیان پیامدهای منفی و عواقب مادی و معنوی اعمال و صفات ناپسند در دنیا و آخرت پرداخته و بدین وسیله موجبات بیم و پرهیز از آن ها را فراهم آورده است. - قرآن برای پرهیز دادن از رذائل اخلاقی و دعوت به توبه و جبران مافات و همچنین برای دعوت به فضائل و اعمال نیکو همواره هشدار می دهد که فرصت عمل و اصلاح کوتاه است، چرا که حداکثر به اندازه ی چند روزه ی عمر دنیا فرصت دارید و دنیای پس از مرگ و سرای آخرت جای عمل کردن نیست بلکه جایگاه کسب نتیجه ی اعمال است. - قرآن به شکل گسترده و فراوان از ارائه ی الگو بهره برده است، و با ارائه ی الگوهای عملی و مثبت، اولاً، نحوه ی رفتار صحیح را به انسان می نمایاند تا بتواند آن چه را در مقام نظر آموخته است، در عمل نیز مشاهده نماید و آن را سرلوحه ی عملکرد خویش قرار دهد تا در عرصه ی رفتار موفق باشد و کمتر دچار خطا شود، ثانیاً، موجب تقویت اعتماد به نفس وی می شود؛ زیرا اگر انسان ببیند افرادی از بشر توانسته اند به قلّه های معرفت و اخلاق دست یابند، این امید و انگیزه در وجودش بیدار می شود که او نیز به عنوان یکی از افراد بشر با شناختن ظرفیت های خود و تلاش کافی می تواند بدان کمال و مقامات عالی دست یابد. همچنین قرآن با ترسیم چهره ی زشت الگوهای منفی و نمایاندن عاقبت ناگوار ایشان زمینه ی عبرت آموزی را برای بشر فراهم می آورد و سبب می شود نوعی دلزدگی و نگرش منفی نسبت به آن ها در متربّی پدید آید. - اعمال و رفتار و افکار و نیات انسان در تأثیر و تأثّر پیوسته و مستمر خود، در عمق جان انسان شکل و طرحی پایدار را به وجود می آورند که این طرح پایدار تمام اعمال و رفتار بعدی انسان را تنظیم می کند و جهت می دهد. در فرهنگ قرآن از این طرح پایدار باطنی به «شاکله» تعبیر شده است. از آن جا که ایجاد شاکله امری تدریجی است، قرآن به منظور حذف شاکله ی منفی و ایجاد شاکله ی مثبت به شکل مستمر و مکرر به بیان معارف و حقایق پرداخته است. - قرآن برای زدودن رذائل و تثبیت فضائل به شکلی هماهنگ و پیوسته در تمام طول نزول از روش های اعطای بینش، ایجاد بیم و امید و ارائه الگو بهره برده است. - قرآن در اولین برخورد با رذائل به شدت عکس العمل نشان می دهد تا هرچه بیشتر زشتی آن را بنمایاند. - خداوند پیش از آن که بندگان را به اعمال و صفات نیکو دعوت کند، خود را متخلّق به آن صفات معرفی می کند. - قرآن هنگام زدودن رذائل، برخلاف تثبیت فضائل، با بسامد بالایی از روش های ارائه الگوی منفی و بیم دهی بهره برده، در صورتی که از این روش ها در تثبیت فضائل بدین گونه عمل نکرده است.